علت تفاوت سبک های مختلف تلاوت قاریان مصری چیست؟-بخش دوم (تفاوت لحنی)

در بخش اول گفتیم که تفاوت">تفاوت در شیوه های مختلف تلاوت قرآن ناشی از عوامل زیر است:

1-تفاوت میان توانایی ها و ویژگی های صدای قاری و شیوه ها و تکنیکهای صوتی مورد استفاده توسط آن قاری

2-تفاوت میان مقامات، نغمات و ملودی های مورد استفاده توسط قاریان و یا روش ها، تکنیک ها و چینش متفاوت نغمات و مقامات در اجرای آنها

در بخش اول در پاسخ به سوال فوق در مورد ویژگی ها و تفاوت های صوتی افراد صحبت شد و در این مطلب به علت دوم می پردازیم.

قاریان و فنون تلاوت

2-تفاوت میان مقامات، نغمات و ملودی های مورد استفاده توسط قاریان و یا روش ها، تکنیک ها و چینش متفاوت نغمات و مقامات در اجرای قاری

شامل نحوه شروع قاری، نحوه اوج گیری، استفاده از کدام مقامات اصلی، فرعی و یا نغمات مختلف، نحوه انتقال به مقامات و یا نحوه ارتباط مقامات با یکدیگر بر اساس درجه شروع، استفاده از چه ترتیب مقامی، استفاده از ملودی های مختلف در نغمات موجود و متداول

الف-نحوه شروع قاری

روش معمول شروع تلاوت از گذشته دور تا زمان فعلی شروع در یکی از نغمات مقام بیات بوده است.

نغماتی مانند:1-بیات دوکاه 2- درجه سوم بیات در ثلاثی بیات 3-درجه چهارم بیات در جنس بیات 4-بیات نوا 5-بیات حسینی 6-بیات عجمی 7-شوری

- شروع در مقام راست نیز جزو شروع های تقریبا کاربردی است. 

- استاد محمد رفعت قاریی بود که شروع در صبا و کرد را وارد حوزه تلاوت قرآن نمود.

- امروزه گاهی شروع در مقامات دیگر مانند سه گاه را می شنویم که از اصالت به دور است و بایستی پرهیز گردد.

ب-نحوه اوج گیری

در مطالب گذشته در مورد روش های مختلف اوج گیری صحبت گردید ولی به طور خلاصه بایستی بیان نمود مهمترین شیوه اوج گیری همان روش اکتاوی است که طی آن قاری اکتاو جدیدی را به فاصله هشت درجه (یک اکتاو) از نقطه شروعش، آغاز می نماید.

دیگر شیوه های اوج گیری (متداول و غیر متداول) به شرح ذیل هستند:

1-اوج گیری به میزان چهار درجه در راست

2-اوج گیری به میزان چهار درجه در بیات

3-اوج گیری به میزان پنج درجه در بیات

4-اوج گیری ترکیبی به میزان پنج درجه - انتقال به راست و سپس شروع بیات در یک پرده بالاتر از راست قبل

5-اوج گیری ترکیبی به میزان شش درجه - انتقال به راست و سپس شروع سه گاه در دو درجه بالاتر از راست قبل (روش غیر متداول)

6-اوج گیری ترکیبی به میزان هفت درجه - با بکارگیری شیوه شماره دو (به میزان دو مرتبه) - در واقع استفاده از مقام فرعی بیاتین (ترکیب بیات-بیات به شکل متصل) (روش غیر متداول)

5-اوج گیری ترکیبی به میزان هفت درجه - انتقال به راست و سپس شروع راست جدید از درجه چهارم راست قبل

6-اوج گیری اکتاوی (به میزان هشت درجه) با واسطه مقام فرعی نوروز راست (ترکیب راست-بیات) و یا بدون واسطه (و به طور مستقیم)

7-اوج گیری ترکیبی به میزان ده درجه در شیوه استاد عبدالباسط - با بکارگیری شیوه شماره دو به میزان سه مرتبه - استفاده از مقام فرعی بیاتین (ترکیب بیات-بیات به شکل متصل)

البته برخی از قراء توانای دیگر در تلاوت خود از مجموع اینها استفاده می نمایند مثلا در تلاوت سوره حجر استاد سعید عبدالصمد الزناتی دیده می شود که استاد برای اوج گیری به میزان یک اکتاو از چند مرتبه مد گردی استفاده نموده است.

ج-استفاده از کدام مقامات اصلی، فرعی و یا نغمات مختلف

برخی از قاریان تمایل به استفاده بیشتر از برخی مقامات اصلی دارند و بعضی دیگر تمایل زیادی به استفاده از تعدادی از مقامات ندارند.

مثلا در تلاوت استاد عبدالباسط مقامات سه گاه و نهاوند و عجم حضور بسیار کم رنگی دارد و یا کرد، نواثر و نکریز دیده نمی شود.

یا در تلاوت استاد محمود رمضان و محمد عمران مقام کرد و فرعیات آن و همچنین مقام اثر کرد حضور بسیار زیادی دارد که به تلاوت آنها شخصیت جدیدی داده است.

و یا بسیار از استفاده و عدم استفاده از مقامات اصلی و فرعی مختلف و یا حتی نغمات درون مقام های اصلی و فرعی

د-نحوه انتقال به مقامات

معمولا انتقال به مقامات مختلف از درجات مختلف آنها از قبیل درجه اول، چهارم، پنجم و یا اکتاو آنها صورت می گیرد.

مثلا در شیوه استاد مصطفی اسماعیل مقامات معمولا از درجه اول آنها و هم ردیف بیات آغاز می گردد - یعنی چون استاد با بیات اوج گیری می نماید مقامات دیگر را نیز معمولا در همان درجه شروع بیات آغاز می نماید.

در شیوه استاد منشاوی انتقال از درجه چهارم مقامات بسیار معمول است مانند انتقال به نهاوند، حجاز و راست

یا در شیوه استاد عبدالفتاح شعشاعی، طه الفشنی، سعید الزناتی و ... انتقال از درجه پنجم زیاد دیده می شود.

و-استفاده از چه ترتیب مقامی

ترتیب مقامی در تلاوت قاریان قدیمی با نسل های جدیدتر متفاوت می باشد

در تلاوت قاریان قدیمی معمولا شروع در بیات، اوج گیری هم در بیات و انتقال به مقام صبا و یا حجاز و مقامات دیگر مانند سه گاه، نهاوند، چهارگاه و ... می باشد ولی در تلاوت قاریان جدیدتر معمولا شروع در بیات، ولی اوج گیری در راست و سپس انتقال به سه گاه، حجاز، نهاوند و ... صورت می گیرد.

نمونه قاریان دسته اول مانند استاد عبدالفتاح شعشاعی، استاد مصطفی اسماعیل، استاد کامل یوسف، استاد ابوالعینین شعیشع و ...

نمونه قاریان دسته دوم مانند استاد سعید الزناتی، استاد راغب غلوش، استاد محمد شبیب، استاد شحات انور و ...

ه-استفاده از ملودی های مختلف در نغمات موجود و متداول

شاید جالب باشد بدانید چه عواملی باعث می گردند انسان ملودی های متفاوتی را در یک مقام ثابت بشنود؟ یعنی در واقع می خواهیم بگوییم: علت تفاوت آهنگ های مختلف در یک مقام اصلی یا فرعی واحد چیست؟

علت آن این چهار دلیل است:

1-استفاده از درجات مختلف و متفاوت آن مقام --> ایجاد ملودی جدید

2-استفاده از ترتیب های مختلف در چینش درجات یک مقام --> ایجاد ملودی جدید

3-اگر در یک نفس واحد یک ریز نغمه، بجای یک بار دو بار یا بیشتر پشت سر هم تکرار شود. (به این تکنیک موتیف سازی می گویند که گاهی به نوعی از قرینه سازی در لحن تبدیل می گردد) 

4-تفاوت در مدت زمانی که روی درجات مکث شود --> ایجاد ملودی جدید

مثلا مقام بیات را درنظر بگیرید:

مثال تفاوت در عامل اول - مثلا نغمه ای در سه درجه ابتدایی بیات تشکیل گردد (ثلاثی بیات) بار آهنگین متفاوتی نسبت به نغمه ای دارد که در چهار درجه ابتدایی بیات (جنس بیات) اجرا می گردد.

مثال تفاوت در عامل دوم - مثلا نغمه ای را در جنس بیات در نظر بگیرید اگر از ترتیب درجه ای 2-->3-->4-->3-->2-->1 استفاده نمایید با نغمه ای که با این ترتیب اجرا می گردد فضای متفاوتی خواهد داشت  1-->2-->3-->4-->3-->2-->1

مثال تفاوت در عامل سوم - مثلا نغمه زیر را در جنس بیات در نظر بگیرید

4-->3-->2-->1

حالا این نغمه را فقط یک بار اجرا نمایید.

در حالت دوم نغمه فوق را سه بار پشت سر هم اجرا نمایید. 

ملاحظه می شود تفاوت آهنگین خواهد داشت.

مثال تفاوت در عامل چهارم - نغمه 1-->2-->3-->4-->3-->2-->1 را در بیات در نظر بگیرید یک بار بدون مکث درجات را اجرا نمایید و بار دوم روی هر کدام از درجات سوم و چهارم سه ثاثیه مکث نمایید. تفاوتی فاحش بین بار آهنگین نغمه ایجاد می گردد.