آموزش حرفه ای نغمات مقام بیات

مقام بیات مقامی است که تلاوت با آن آغاز می گردد و معمولا نیز با آن خاتمه می پذیرد. هر مقامی و از جمله مقام بسیار مهم بیات  دارای هشت درجه است که نغمات مختلف آن معمولا با محوریت یکی از این درجات شکل می گیرد. 

قاریان محترم در برخورد با مقامات قرآنی و از جمله بیات در دسته های زیز می باشند:

1-قاریان بسیار تازه کار ما که اغلب نوجوان و در مراحل اولیه هستند هنوز با اصطلاحات تلاوت آشنا نیستند و بنابراین آنها فقط نام مقام ها را شنیده اند ولی هنوز به مرحله تمیز دادن بین آنها نرسیده اند.

2-یک قاری متوسط می تواند در یک تلاوت، مقامات اصلی و از جمله مقام بیات، را تشخیص دهد.

3-قاریی با تجربه بیشتر، نغمات بیات را با نامهای قرار،جواب و جواب الجوابمی شناسد. (البته این نوع تقسیم بندی به علت مشکلاتش تقریبا در حال انقراض است بنابراین بایستی به جای آنها از سه اصطلاح: رکوز، غماز و جواب استفاده نماییم.)

برو قاریان و فنون تلاوت

4-در مرحله پیشرفته، قاری می تواند نغمات بیات دوکاه، بیات نوا، بیات حسینی، بیات عجمی، گردانیه بیات و بیات محیر را با کمی خطا شناسایی نماید.

در این مطلب قصد ما این است که نغمه های مقام بیات را بررسی و تجزیه نماییم با این هدف که جنبه آموزشی آن رعایت گردد.

نغمات مقام بیات به ترتیب موسیقایی آن:

منظور از ترتیب موسیقایی ترتیب اجرا در تلاوت می باشد البته گاهی می توان این ترتیب را بدون ایجاد خلل در تلاوت تغییر داد

1- بیات دوکاه 

-اولین نغمه ای که در مقام بیات می توان اجرا نمود بیات دوکاه است.

- نغمه ای است که شاهد نغمه، درجه اول مقام بیات است.

-در این نغمه به درجات زیر قرار بیات نیز اشاره می گردد.

استفاده از این نغمه در ابتدای تلاوت، فقط در تلاوت قاریان قدیمی دیده می شود و قاریان جدید معمولا اجرای خود را در نغمات بعدی مانند جنس بیات و یا بیات نوا آغاز می نمایند.

2- ثلاثی بیات 

- در این نغمه سه درجه اول بیات و بویژه درجه سوم بیات نقش اساسی دارند. (درجه شاهد نغمه درجه سوم و فرود نغمه روی درجه اول بیات است)

-در این نغمه اشاره به درجات زیر قرار بیات نیست و یکی از تفاوت های آن با نغمه بیات دوکاه همین مطلب است.

-این نغمه نیز در شروع تلاوت قاریان جدید کمتر دیده می شود ولی در اکتاو دوم به وفور استفاده شده است.

3- جنس بیات 

- در این نغمه چهار درجه اول بیات استفاده می شود اما درجه چهارم بیات نقش اساسی دارد.

4- بیات نوا 

- در این نغمه درجات سوم، چهارم و پنجم بیات، شاکله نغمه را تشکیل داده اند ولی در این نغمه نیز درجه چهارم بیات نقش اساسی دارد.

 5- بیات حسینی 

- این نغمه از درجه پنجم بیات آغاز می گردد و درجات 5و6و7 بیات تشکیل دهنده نغمه می باشند. اما به هر ترتیب درجه پنجم بیات شاهد نغمه است.

6- بیات عجمی 

- این نغمه شامل درجات 3و4و5و6 بیات می باشد. و شاهد نغمه، درجه ششم بیات است. 

- در اجرا می توان فرم نزولی و صعودی آن را اجرا نمود.

-در فرم نزولی آن که متداول تر است، شروع فراز از درجه 6 و هبوط درجات تا درجه 3 بیات می باشد.

-در فرم صعودی، شروع از درجه 3 و صعود سریع تا درجه 6 بیات می باشد.

-ساختار نغمه: این نغمه در واقع ترکیب جنس عجم با ثلاثی بیات است به همین دلیل بیات عجمی نامیده می شود.

7- بیات شوری

- ترکیب بیات-حجاز است (شوری در واقع مقام فرعی می باشد و خود دارای نغماتی است ولی به علت پرکاربرد بودن، آن را جزو نغمات قرار دادیم) که به فرم های صعودی و نزولی اجرا شده و می تواند در چند مرحله استفاده گردد.

8- راست در فضای بیات (تابع مقام فرعی حسینی) 

- نوع متداول این نغمه از درجه هفتم بیات آغاز می گردد. ولی در واقع ترکیب بیات-راست است (در واقع یک جنس راست از درجه 4تا 7 بیات اجرا می گردد.)

9- ترکیب راست-بیات (نوروز راست) 

-این نغمه معکوس نغمه قبلی است و ترکیب راست-بیات می باشد.

-معمولا از این ترکیب به عنوان یک واسطه برای انتقال به بیات در اکتاو دوم استفاده می شود و یک نوع نغمه تزیینی (برای زیبا سازی تلاوت) است زیرا بدون استفاده از آن نیز می توان اکتاو بیات را گرفت.

10- بیات محیر در اکتاو اول (بیات دوکاه در اکتاو دوم) 

- این نغمه همان بیات دوکاه در یک اکتاو بالاتر است بنابراین وقتی قاری وارد اکتاو دوم گردید به آن بیات دوکاه می گوییم.

و بدین ترتیب دوباره همین نغمات در اکتاو دوم و اوج بیات تکرار می گردند

 نکات اساسی :

نکته 1-قاری می تواند در تلاوت های مختلف و یا حتی در یک تلاوت واحد (در برگشت مجدد به آیات) ترتیب  اجرای نغمات مختلف را تغییر داده و یا از تلوین نغمات بیات با یکدیگر استفاده نماید. مانند تلوین بین بیات عجمی و بیات شوری یا تلوین بیات حسینی و بیات شوری که متداول می باشد.

نکته 2-گاهی قراء بزرگ این نغمات را با روش ابتکاری خود اجرا نموده یا به عبارت دیگر  شخصی سازی کرده اند.

نکته 3-نغمات ترکیبی مقام بیات مانند ترکیب بیات-حجاز (شوری) را می توان در دو یا  چند مرحله اجرا نمود مثلا آن را در دو فراز که فراز اول فقط در جنس حجاز و فراز دوم در جنس بیات باشد، استفاده نمود. اینکار در تلاوت اساتید زیاد به چشم می خورد.

خلاصه نغمات بیات مبتنی بر درجات مختلف آن:

درجه اول بیات--> بیات دوکاه

درجه دوم بیات -->درجه شروع سه گاه است. در شیوه استاد رفعت در مقام بیات دیده می شود.

درجه سوم بیات-->اسم خاصی ندارد ولی معمولا در قالب ثلاثی بیات مورد استفاده قرار می گردد.

درجه چهارم-->بیات نوا

درجه پنجم-->بیات حسینی

درجه ششم-->بیات عجمی

درجه هفتم-->گردانیه بیات

درجه هشتم-->بیات محیر

تذکرات:

1-نغماتی که بررسی گردید مهمترین و پرکاربرد ترین نغمات مقام بیات هستند که در سبک اساتیدی مانند مصطفی اسماعیل، منشاوی و شحات انور بیشترین کاربرد را دارند ولی نغمات بیات به آنها منحصر نیست زیرا قاریانی مانند علی محمود و محمد رفعت، محمود رمضان و محمد عمران از نغماتی در بیات استفاده نموده اند که شامل این تقسیم بندی نمی باشد که جهت آشنایی با آنها می توانید به تحلیل تلاوت ها مراجعه نمایید.

حتی خود مصطفی اسماعیل و شحات انور نیز از این دست نغمات دارند.

2-شاید مهمترین و پرکاربرد ترین نغمه بیات را، نغمه بیات حسینی باید دانست.

فایل آموزشی از تلاوت استاد مصطفی اسماعیل